بایسته‌های پژوهش درباره‌ی «الکافی» و کلینی

اکنون که به حول و قوه‌ی الهی و امداد ارواح مقدّسِ پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام)، کنگره‌ی بین المللی بزرگداشت ثقة الاسلام کلینی برپا شد و در آن، با همّت عالمان و پژوهشگران و بسیاری از اهل فضل و نیّت‌های پاک، آثاری ارجمند به جامعه‌ی علمی عرضه گردید، باید به این نکته توجّه داشت که پرونده‌ی کافی پژوهی و کلینی شناسی، بسته نخواهد شد و در این زمینه، هنوز و در همین ایّام، خلأهای پژوهشیِ جدّی‌ای به چشم می‌آید که رفع آنها، همّت عالمان و محقّقان را می‌طلبد. (1)
در این جا فهرستوار، به برخی از آنها اشاره می‌شود:

الف. پژوهش‌هایی درباره‌ی «الکافی»

درباره‌ی الکافی، پژوهش‌های جدّی و عمیقی لازم است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. بازسازی مصادرِ «الکافی»

شیخ کلینی، بسیاری از روایاتش را از اصول و کتب حدیثیِ نگاشته شده در دوران ائمّه (علیهم‌السلام) نقل کرده است که اینک در اختیار ما نیستند. آیا می‌توان بر پایه‌ی کتاب الکافی و برخی کتب حدیثی مقارن آن یا متأخّر از آن، به بازسازی آن اصول و کتب حدیث پرداخت؟ باید دانست که این کار، در اعتباربخشی به روایات کلینی و روشنگریِ پاره‌ای از ایهام‌ها درباره‌ی الکافی، مفید فایده خواهد بود.

2. شرح و بررسی برخی احادیث خاص در «الکافی»

پاره‌ای از احادیث منقول در الکافی، دارای ابهام‌اند و یا این که ظاهر آنها با عقاید شیعی، سازگار نیستند. این احادیث، نیاز به شرح و توضیح و نیز بررسی‌های صدوری و رجالی دارند. چه بسا برخی از اینها را نتوان تأیید کرد؛ امّا برای بسیاری از آنها توضیحات مناسبی پیدا می‌شود.

3. «الکافی» در آثار و نوشته‌های منتقدان و مستشرقان

در میان اهل سنّت، در طول تاریخ درباره‌ی الکافی، پرسش ها، نقدها و ایرادهای فراوانی مطرح شده است. بسیاری از این پرسش‌ها و ایرادها، از سوی محقّقان شیعی، مورد تحلیل و پاسخگویی قرار گرفته‌اند؛ ولی با این همه، نمی‌توان ادّعا کرد که همه‌ی آنها، شناسایی، تحلیل و بررسی شده‌اند. بر این پرسش‌ها و ایرادها، باید مطالعات خاورشناسان را نیز افزود.

ب. تصحیح و چاپ شروح و تعلیقه‌های «الکافی»

گرچه بر الکافی، شروح و تعلیقه‌های بسیاری نگاشته شده و چنان که در فهرست نامه‌ها آمده است، آمار آنها به 112 عنوان می‌رسد، آنچه تاکنون به چاپ رسیده، کمتر از ده عنوان است و شانزده عنوان نیز در دستور کار کنگره قرار گرفت و به چاپ رسید و با این وصف، بیش از هشتاد عنوان آن، هنوز به چاپ نرسیده است.
شناسایی، گردآوری، ارزیابی و چاپ این مجموعه، امری ضروری است. علاوه بر این، تحلیل این شروح، از طریق رده بندی علمی، روش شناسی و منهج شناسیِ آنها، از دیگر بایسته‌هاست.

ج. پژوهش‌های تاریخی درباره‌ی کلینی

از حیات مرحوم کلینی، اطلاعات دقیقی در دست نیست و پرسش‌های بسیاری در این زمینه مطرح شده که هنوز پاسخ نیافته‌اند. پاسخ این پرسش‌ها در فهم بهتر فضای تدوین الکافی، بسی سودمند خواهد بود؛ پرسش‌هایی از قبیل:
1. کلینی چند سال در ری زندگی کرد؟
2. در چه سالی به بغداد رفت و چند سال در بغداد حضور داشت؟
3. آیا بجز بغداد، به جاهای دیگری مانند: کوفه، قم، نیشابور، ماوراء النهر، دمشق، بعلبک و ... نیز سفر کرده است؟
4. ارتباط کلینی با عالمان اهل سنّت چگونه بوده است؟
5. ارتباط کلینی با دولت شیعی آل بویه چگونه بوده است؟
6. چگونه می‌توان شخصیت کلامی، فقهی و حدیثی کلینی را بر اساس کتاب الکافی تحلیل کرد؟
7. آیا کلینی، با نوّاب اربعه ارتباطی داشته است؟
8. شرایط اجتماعی - فرهنگی ری و بغداد در عصر کلینی چگونه بوده است؟
9. آیا کلینی برای تدوین الکافی، الگویی در اختیار داشته است؟
10. ارتباط کلینی با مکتب‌های حدیثی قم و بغداد چگونه بوده است؟

د. پژوهش‌هایی درباره‌ی آثار کلینی

کلینی بجز الکافی، آثار دیگری (و دست کم، پنج کتاب) نیز داشته است که امروزه در دست نیستند. آیا می‌توان آنها را احیا کرد؟ مثلاً صدوق در کتاب هایش 55 حدیث از کلینی نقل می‌کند که نیمی از آنها در الکافی نیست. آیا می‌توان از این طریق، به دیگر آثار کلینی دست یافت؟
البته گفتنی است که برخی محقّقان، درباره‌ی چگونگی بازسازی این مصادر و نیز بازیابی برخی از آنها، گام‌هایی برداشته‌اند. (2)

پی‌نوشت‌ها:

1. این مقاله، پیش از این، در خبرنامه‌ی کنگره‌ی بین المللی ثقة الاسلام (ش 4)، منتشر شده است.
2. از جمله‌ی این گام‌هاست:
1. «کتاب حلبی»، احسان سرخه‌ای، علوم حدیث، ش 51.
2. «مسائل محمّد بن مسلم در کافی»، سیّد محمّد عمادی حائری، مجموعه مقالات فارسی کنگره‌ی بزرگداشت کلینی، ج 3، ص 47-76.

منبع مقاله:
مهریزی، مهدی؛ (1389)، حدیث پژوهی، قم: دارالحدیث، چاپ اول.